Με τίτλο ‘‘Ιστορία της οικιστικής εξέλιξης και της αρχιτεκτονικής του οικισμού’’ κυκλοφόρησε πριν λίγες μέρες το 1ο τεύχος της ιστορικής τεκμηρίωσης του ιστορικού οικισμού της παλαιάς Βίνιανης, σε συνεργασία του Δήμου Αγράφων με το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Η έκδοση αυτή ανήκει στους δύο πρώτους τόμους της μελέτης του ΕΜΠ και είναι μόνο η αρχή για την υλοποίηση ενός μακροχρόνιου σχεδιασμού για την ανάδειξη του ιστορικού οικισμού του Δήμου των Αγράφων. Ο Νίκος Μπελαβίλας είναι Καθηγητής στο ΕΜΠ, διευθυντής του Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος και ένας εκ των επιστημόνων της έρευνας, και πριν λίγες μέρες παρέδωσε τα δύο πρώτα τεύχη της μελέτης στο Δήμο Αγράφων και στο Δήμαρχο Αλέξη Καρδαμπίκη, συνεχίζοντας για το επόμενο στάδιο της έρευνας το οποίο θα ολοκληρωθεί ως το τέλος του έτους. Είχε προηγηθεί στις 25ς Φεβρουαρίου 2022 συνάντηση στην Παλιά Βίνιανη με εκπροσώπους του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και του Δήμου Αγράφων, με σκοπό την υπογραφή Πρωτοκόλλου Συνεργασίας για την ανάδειξη της ιστορικής αυτής περιοχής, επιβεβαιώνοντας και το αποκλειστικό ρεπορτάζ του Ευρυτανικού Παλμού που πρώτος ανέδειξε το θέμα. Ο κ. Μπελαβίλας ανέφερε σχετικά με ανάρτησή του:
‘‘H Βίνιανη των Αγράφων είναι η θρυλική έδρα της «Κυβέρνησης του Βουνού» του 1943-1944. Αυτό το γνωρίζουν όσες και όσοι κατέχουν στοιχειωδώς την ελληνική ιστορία. Μας ήταν όμως παντελώς άγνωστο πως αυτός ο όμορφος τόπος υπήρχε, επιβίωσε και κατοικήθηκε διαρκώς για εικοσιτρείς τουλάχιστον αιώνες. Πριν από εμάς μία ολλανδική αρχαιολογική αποστολή το 1986-7 είχε εντοπίσει αρχαιότητες αλλά τα ευρήματα μετά τη δημοσίευση τους στο Αρχαιολογικό Δελτίο παρέμειναν άγνωστα και δεν υπήρξε καμμία μέριμνα για αυτά. Η Βίνιανη στήθηκε στις άγριες εκείνες κορυφές της νότιας Πίνδου. Εποπτεύει το παμπάλαιο πέρασμα φυλών, στρατών, και καραβανιών, του φαραγγιού του Μέγδοβα, το οποίο ενώνει τις ακτές του Αιγαίου με αυτές του Ιονίου μέσω των ορεινών διαδρομών των Αγράφων.
Η έρευνα του ΕΜΠ, σε συνεργασία με τον Δήμο Αγράφων διήρκεσε ενάμιση χρόνο. Αποκαλύφθηκε και τεκμηριώθηκε η αρχαία κατοίκηση της Βίνιανης από τους ελληνιστικούς χρόνους, σε έναν απόκρημνο οχυρό λόφο, επάνω από τον ποταμό, η συνέχεια κατά τους μεσαιωνικούς βυζαντινούς χρόνους και την περίοδο των σλάβικων εποικισμών. Τη συναντάμε ως «Βινιάνα» ή «Βινιάνε» στα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα του μέσου 15ου αιώνα με διακόσια νοικοκυριά, γεωργία, κτηνοτροφία, μελισσοκομία, αμπελοκαλλιέργειες ακόμη και σηροτροφία. Το τοπωνύμιο μάλλον έχει σχέση με τους αμπελουργούς κατοίκους της με σλαβική ρίζα. Στους μέσους οθωμανικούς χρόνους κτίστηκε το μονότοξο γεφύρι του Μέγδοβα, δίπλα σχεδόν στο χωριό. Από τα τέλη του 18ου αιώνα και ως τα 1814 το χωριό συρρικνώθηκε λόγω των επιδημιών πανώλης οι οποίες ερήμωσαν τη Θεσσαλία και την Πίνδο.
Η αρχαία κοιτίδα εγκαταλείφθηκε και μετακινήθηκε σε ένα πιο υγιεινό, πιο ομαλό μέρος με τρεχούμενα νερά, λίγο μακρύτερα από τον αρχικό οικισμό. Καθ’ όλο τον 19ο αιώνα και στον Μεσοπόλεμο δεκάδες Βινιανίτες μετανάστευσαν πρώτα στην Κωνσταντινούπολη και έπειτα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αυτή η μετακίνηση μεγάλου μέρους του ανδρικού κυρίως πληθυσμού έφερε μία νέα άνθηση του οικισμού. Η ανέγερση νέων επιμελημένων αρχοντικών σπιτιών, των «Αμερικάνικων» με τα εμβάσματα της ξενιτιάς και με σπάνιο για την εποχή τους εξοπλισμό και διακόσμηση άφησε τα ίχνη της μέχρι σήμερα.
Το 1940 βρήκε τη Βίνιανη με πεντακόσιους κάτοικους και περίπου εκατόν είκοσι κτίρια. Η συμφωνία του Άρη Βελουχιώτη του ΕΛΑΣ με τον Ναπολέοντα Ζέρβα του ΕΔΕΣ και τη Βρεττανική Αποστολή “Harling” έγινε εκεί και οδήγησε λίγο αργότερα, τον Νοέμβριο του 1942 στην επιχείρηση του Γοργοπόταμου. Το 1944, στη Βίνιανη ιδρύθηκε και εγκαταστάθηκε η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης, η «Κυβέρνηση του Βουνού» με την έδρα της στο δημοτικό σχολείο και στο κοινοτικό κατάστημα. Τα σπίτια του χωριού φιλοξένησαν τους μεγάλους της Αντίστασης και των Συμμάχων: τον Άρη, τον Σαράφη, τον Σβώλο, τον Γουντχάουζ, τον Ποπώφ και πολλούς άλλους. Μαζί τους ο φωτογράφος Σπύρος Μελετζής και ο ζωγράφος Βάλιας Σεμερτζίδης διέσωσαν τις επικές εικόνες των πρωταγωνιστών του αντάρτικου. Ο τόπος πλήρωσε το τίμημα της ελευθερίας με πυρπολήσεις της Βίνιανης, των γύρω χωριών και του Καρπενησίου, με εκατοντάδες εκτελέσεις χωρικών από τους Ναζί. Στον Εμφύλιο η Ρούμελη και η Βίνιανη υπήρξαν κορυφαία θέατρα του ελληνικού δράματος. Οι συγκρούσεις στον Μέγδοβα διήρκεσαν ως τον Μάρτιο του 1949 όταν ο Δημοκρατικός Στρατός υποχώρησε από τα Άγραφα προς τον Γράμμο.
Η πρωτεύουσα «του Βουνού» πέρασε στην αφάνεια προσπαθώντας να επουλώσει τις καταστροφές. Το 1966 ένα καταστροφικό γεγονός γεννήθηκε απρόσμενα, εξ αιτίας της κατασκευής του μεγάλου υδροηλεκτρικού φράγματος των Κρεμαστών. Από τον Αύγουστο του 1965, καθώς γέμιζε νερό η νέα λίμνη στον Αχελώο, η οροσειρά έτρεμε με συνεχείς μικροδονήσεις. Στις 6 Φεβρουαρίου του 1966 ο μεγάλος σεισμός χτύπησε δεκαπέντε χωριά. Αρκετοί νεκροί και 4.000 άστεγοι στην Ευρυτανία. Η Βίνιανη εγκαταλείφθηκε. Οι κάτοικοι μεταφέρθηκαν σε ένα ασφαλές κοντινό υψίπεδο. Η στρατιωτική ΜΟΜΑ κατασκεύασε ξύλινα παραπήγματα και στη συνέχεια κτίστηκε ένας νέος οικισμός, η Νέα Βίνιανη. Ο νέος οικισμός, αποτελεί επίσης ένα εξαιρετικό δείγμα της εποχής του, της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης και της πολεοδομίας «εκτάκτων αναγκών».
Η έρευνα του Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος και του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Προστασία Μνημείων» ΕΜΠ τεκμηρίωσε εξαντλητικά όλη τη διαδρομή στη μακρά διάρκεια της Ιστορίας, τα ίχνη, τα μνημεία, την οικιστική και αρχιτεκτονική εξέλιξη της Βίνιανης. Σε μία μελέτη με τα παραρτήματα της, έκτασης 340 σελίδων κατεγράφησαν 115 κτίρια, αποτυπώθηκαν πλήρως τα πλέον χαρακτηριστικά από αυτά και σχεδιάστηκαν οι προτάσεις αποκατάστασης τους, κατεγράφη και τεκμηριώθηκε το σύνολο των αρχαίων και νεώτερων μνημείων τα οποία εντοπίστηκαν μέσω της έρευνας. Η ιστορική έρευνα βασίστηκε στις αυτοψίες πεδίου, σε σημαντικό και βιβλιογραφικό αρχειακό υλικό και στις επίσης πολύτιμες προφορικές μαρτυρίες των παλαιών κατοίκων.
Προχωράμε μέσα από μία εξαιρετική συνεργασία με την τοπική αυτοδίοικηση και τους κάτοικους του οικισμού, στο επόμενο βήμα, τη διατύπωση του ολοκληρωμένου στρατηγικού σχεδίου για την αναβίωση του ιστορικού τόπου.
Με μεγάλη χαρά σήμερα παραδώσαμε τα δύο πρώτα τεύχη της μελέτης στον Δήμο Αγράφων και στον Δήμαρχο Αλέξη Καρδαμπίκη και συνεχίζουμε για το επόμενο στάδιο το οποίο θα ολοκληρωθεί ως το τέλος του έτους.’’