Είναι διαχρονική η σχέση των ανθρώπων με τα τομάρια των ζώων αλλά και με τα… δικά τους. Στην πρωτόγονη εποχή, τα χρησιμοποιούσαν για ρούχα και για σκεπάσματα. Στη γεωργική εποχή πολλαπλασιάστηκαν οι χρήσεις του και επιπλέον εμφανίστηκαν τα τομάρια ως… πολιτισμικός χαρακτηρισμός των παλιανθρώπων.
Αν υπάρχει κάτι ιδιαίτερα εμβληματικό και πολύτιμο για τον άνθρωπο είναι το τομάρι του. Μια στενότερη, αλλά ουσιαστική έννοια του εγωκεντρισμού είναι ο φιλοτομαρισμός και η πολυπληθέστερη ίσως κατηγορία των ανθρώπων είναι τομάρια και τα περισσότερα παλιοτόμαρα του κιαρατά. Μια ειδική κατηγορία των τελευταίων είναι οι ‘βακέτες’, ήγουν δέρματα της τελευταίας ποιότητας, που η αστική πιάτσα χαρακτηρίζει τις άσχημες και ηλικιωμένες γυναίκες.
Ο κάθε καλός νοικοκύρης ήταν και ένας καλός εκδοροσφαγέας. Όταν τελείωνε το σφάξιμο, πρώτη του δουλειά ήταν να τεντώσει και ν΄ αλατίσει το τομάρι του ζώου. Μετά από μια πρόχειρη κατεργασία του σφαγέα ιδιοκτήτη δηλ. τέντωμα, αλάτισμα και λιάσιμο μεταβαπτίζονταν σε δέρματα, που άλλα περίμεναν τον δερματέμπορα προς πώλησιν και άλλα έπεφταν στα επιδέξια χέρια του ιδιοκτήτη, που τα μεταποιούσε τουλούμια κι άλλα σε ποδήματα.
Τα τομάρια ονοματίζονταν από το ζώο της προέλευσής του. Έτσι έχουμε: Οι κριαριακές και ζυγουριακές, οι μηλωτές δηλ. των αγίων ασκητών των μοναστικών ερήμων. Αρνιακά και κατσικαδερά ήταν τα τρυφερά τομάρια των αμνοεριφίων. Γιδιές και τραγοτόμαρα ήταν τα σκληρά τομάρια των γιδιών και των τραγιών. Τα γουρουνοτόμαρα και τα βοϊδοτόμαρα ήταν ανθεκτικά τομάρια αναλόγων χρήσεων. Τα γομαροτόμαρα, οι ονές των αρχαίων -και τα μουλαροτόμαρα- ήταν μεν ανθεκτικά και αργασμένα, όμως πήγαιναν κατευθείαν για τροφή των ορνέων μαζί με το υπόλοιπο ιερό σκήνωμα των γαϊδάρων.
Εκτός από αυτά τα τομάρια υπήρχαν και άλλα ειδικών χρήσεων. Τα ασβοτόμαρα προστάτευαν τους γαϊδάρους από το κακό το μάτι και τα κουναβοτόμαρα έθαλπον ως γουναρικά τους τρυφερούς ώμους των τρυφερότερων ειδών του ζωικού βασιλείου. Επίσης, στα γουναράδικα κατέληγαν και τα τομάρια πολλών επαναστατών. Είναι γνωστή η έκφραση του Άρη Βελουχιώτη: «Καλή αντάμωση στα γουναράδιακα». Ένα άλλο τομάρι ειδικής χρήσης είναι το λυκοτόμαρο.
Ένας μύθος μάς λέει πως κάποτε έβγαλαν σε πλειστηριασμό ένα λύκο που τον έπιασαν ζωντανό. Εκεί, πλειοδοτούσε συνέχεια ένας γύφτος (σιδεράς), οπότε ο λύκος του λέει:
-Ρε γύφτο στους κτηνοτρόφους, στους γεωργούς και στις… Κοκκινοσκουφίτσες όλο και κάποια ζημιά θα έκανα γι΄ αυτό και θέλουν το τομάρι μου, εσένα τι σούκανα, το αμόνι σου έφαγα; Και ο γύφτος του είπε:
– To τομάρι σου είναι το καλύτερο για ταμπούρλο.
Στα χρόνια της επαναστατημένης μου νιότης, τότε που στην οικοδομή η εντατικοποίηση της δουλειάς και η οικονομική εκμετάλλευση οργίαζε, έγραψα σ΄ ένα στιχούργημά μου το… ανάποδο:
«Με βρισιές με χαμαλίκι
στο γιαπί και στο νταμάρι
μ΄ ουρλιαχτά φριχτά οι λύκοι
μας το παίρνουν το τομάρι».
Όταν μια φορά θέλησα να φτιάξω ένα καλό νταούλι, ο γερο-νταουλάς στο λόφο του Στρέφη μου σύστησε τομάρι από σκύλο, εκδίδοντας έτσι την καταδικαστική απόφαση για τον αγαπημένο Αζόρ στο χωριό. Όμως, τον πρόλαβε μια φόλα κι έτσι έχασα εγώ ένα καλό ταμπούρλο κι αυτός μια ουσιαστική αθανασία, που όλοι ζηλεύουμε.